致敬烈士-- 越南战争纪念馆建筑设计

Hướng đến ngày 27 tháng 7- ngày Thương binh liệt sỹ, như đã thành truyền thống, các hoạt động đền ơn đáp nghĩa thể hiện tình cảm“ uống nước nhớ nguồn”của nhân dân ta đối với các thương binh liệt sỹ luôn được chú trọng thực hiện trong nhiều năm qua.Kể từ khi mô hình đài“Tổ quốc ghi công”liệt sỹ do KTS Nguyễn Văn Ninh thiết kế đặt tại quảng trường Ba Đình để phục vụ cuộc mít tinh đón Bác Hồ và chính phủ về thủ đô vào ngày 01/01/1955 đến nay, trên khắp các vùng miền của đất nước ngày một nhiều thêm công trình tưởng niệm được xây dựng lên nhằm ghi nhớ công ơn các liệt sỹ đã anh dũng hy sinh trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm vì độc lập tự do của tổ quốc.Công trình tưởng niệm có khá nhiều loại dạng khác nhau, chung quy có 2 loại chính là đền và đài.Đài tưởng niệm nói chung hoặc đài liệt sỹ trong mỗi nghĩa trang liệt sỹ nói riêng đã trở thành  một chủ đề sáng tác, thành một trong những loại hình kiến trúc đặc trưng có nhiều biểu hiện sáng tạo trong suốt quá trình hình thành và phát triển.Đài liệt sỹ có thể coi là đầu tiên của chính quyền cách mạng được dựng lên ở quảng trường Ba Đình từ năm 1955 như đã nêu trên, ban đầu là một mô hình làm bằng gỗ sau đó được xây chính thức bằng gạch tại nghĩa trang Mai Dịch, Hà Nội. Hình dáng kiến trúc của đài là một khối tháp“thượng thu, hạ thách”vững chãi, các phần đế-thân-mái rõ rành. Hàng chữ “Tổ quốc ghi công”in trên nền cờ đỏ sao vàng đặt dọc chính giữa thân đài đã tạo được sự trang trọng và bề thế. Với bố cục cân xứng, hình ảnh gần gũi mà trang nghiêm, kiểu kiến trúc tượng đài này đã trở thành mẫu hình chung được nhiều nơi tham khảo áp dụng xây dựng ở các tỉnh, thành miền Bắc trong những năm còn chiến tranh.Từ sau năm 1975, khi đất nước hoàn toàn giải phóng và đặc biệt trong điều kiện kinh tế phát triển thì chính sách đền ơn đáp nghĩa đối với các thương binh, anh hùng, liệt sỹ cùng việc đầu tư xây dựng các nghĩa trang liệt sỹ, xây cất đền, đài tưởng niệm được coi trọng và có cơ hội thể hiện hơn bao giờ hết. Từ thành phố đến nông thôn đều chú ý việc quy hoạch lựa chọn vị trí xứng đáng để xây dựng các đền, đài tưởng niệm, nghĩa trang liệt sỹ song hành cùng các cuộc thi tuyển chọn phương án thiết kế đã được tổ chức. Vì vậy kiến trúc đài tưởng niệm liệt sỹ ngày càng có những điều kiện mới để biểu hiện không chỉ một nghi thức thuần túy mà còn chứa đựng những nội dung văn hóa, triết lý…Nhiều tượng đài đã trở thành tác phẩm nghệ thuật, là điểm đến đầy ý nghĩa văn hóa tinh thần, là biểu tượng đẹp về lòng tri ân của dân tộc đối với các liệt sỹ.Đài tưởng niệm liệt sỹ dù xây dựng ở đâu đài cũng được đặt trang trọng trong một khuôn viên độc lập, giữ vai trò chủ đạo của bố cục và thường có hình khối vươn cao chiếm lĩnh không gian để biểu hiện nội dung. Về hình thức của đài, dù thể hiện bằng công trình kiến trúc đơn thuần hoặc điêu khắc thuần túy, hoặc hòa trộn giữa kiến trúc và điêu khắc… đều chất chứa tình cảm và toát lên một tinh thần đặc biệt.Trong suốt quá trình hình thành và phát triển, kiến trúc đài tưởng niệm liệt sỹ ở nước ta đã xuất hiện một số xu hướng sau:1-Xu hướng tạo hình ảnh quen thuộc: là xu hướng tương đối phổthông. Kiểu dáng và hình hài củaloại đài này gợi ý đến nơi trú ngụ tinh thần, gợi nét thân thuộc gần gụi để dễ liên tưởng đến ngôi nhà. Khối chính thường được xây bằng gạch, tạo hình theo thế vững trãi, phần thân thu dần lên cao và bao giờ cũng sử dụng phần mái dốc để kết thúc hoặc trang trí. Thân đài có thể là một khối đơn giản hoặc khối phức hợp cân xứng, tùy theo mỗi kiểu mà kết thúc bằng một hoặc nhiều mái. Chi tiết trang trí là các gờ chỉ tuy không theo mẫu nào cụ thể nhưng có quy tắc chung là tô điểm làm nổi khối đài và đặc biệt là hàng chữ “Tổ quốc ghi công” trải dọc trên 1 hoặc 4 mặt đài. Khởi đầu cho xu hướng này và có tính lan truyền khá rộng có thể kể đến là từ đài liệt sỹ Mai Dịch, Hà Nội. Nó được coi là đại diện cho thời kỳ đầu tiên, khi chủ trương xây cất tượng đài liệt sỹ chính thức trở thành một nhu cầu. Xu hướng này về sau đã có những biến thể nhất định, làm phong phú thêm hình thức như phần mái, chi tiết phần thân…nhưng khối chính, dáng dấp chính vẫn theo kiểu “thượng thu hạ thách”.2-Xu hướng hiện đại, cách tân: thể hiện ý tưởng sáng tạo qua xử lý bố cục kiến trúc phần đài chính đơn giản, rõ ràng và thiên về hình khối tượng trưng để biểu hiện và đề cao tính triết lý. Xu hướng này rất coi trọng sự phụ họa kèm theo để tôn vinh đài chính. Một số sáng tác thể hiện sự ảnh hưởng nhất định từ quốc tế, tuy nhiên nó đã đưa ra những yếu tố mới, góp mặt vào bức tranh sinh động về kiến trúc tượng đài ở nước ta. Như ở Đài liệt sỹ Nghĩa trang Hàng Dương, Côn đảo, đài chính là khối tháp vút cao tượng trưng cho hình ảnh một ngọn nến đang cháy xung quanh là các thành phần điêu khắc, trang trí mô tả nội dung. Tất cả được bố cục theo kiểu“hô”và “ứng” thống nhất trong một quần thể chung nhất quán và rõ ràng.Ở Đài tưởng niệm liệt sỹ Quảng Nam Đà Nẵng biểu hiện tập trung bằng một khối kiến trúc – điêu khắc hoành tráng. Khung chính gồm ba cánh tạo thành thế chân vạc chụm lại và đẩy lên cao rất vững chắc, vừa bộc lộ ý tưởng vĩnh hằng, vừa tạo lập không gian sử dụng ở phần chân đế theo cấu trúc lồng kết chức năng…đã làm tăng lên giá trị gắn kết giữa hình thức và nội dung ở công trình này. Tọa lạc bên bờ sông Hàn giữa lòng thành phố, đài tưởng niệm đã trở thành địa chỉ văn hóa, là điểm đến quen thuộc không những cho người dân nơi đây mà cho cả những du khách dù một lần đến thăm Đà Nẵng.Không có quy mô như hai đài trên, nhưng một số đài cũng được xếp vào xu hướng này với những đề xuất tìm tòi và thành công nhất định. Ví dụ ở các đài liệt sỹ của một số địa phương như: thị xã Mộc Châu (Sơn La), huyện Thạnh Hóa (Long An), xã Thanh Xuân Sóc Sơn (Hà Nội), …3-Xu hướng hiện thực, mô tả: ý tưởng thiết kế đài thể hiện qua hình khối điêu khắc, tạo hình theo chủ đề liên quan đến chiến tranh và sự hy sinh của các chiến sỹ. Điểm chính của xu hướng này là đề cao tính hiện thực, dùng ngôn ngữ điêu khắc để mô tả và cụ thể hóa nội dung. Đi sâu thể hiện hình ảnh, khắc họa một hoặc một số nhân vật đại diện kết hợp những động tác tiêu biểu để liên tưởng…Ví dụ như tượng đài bà mẹ nâng niu lá cờ tổ quốc trong Nghĩa trang liệt sỹ Tp. Hồ Chí Minh, hoặc nhóm tượng bà mẹ và chiến sỹ trong Nghĩa trang liệt sỹ Bắc Mỹ Thuận, Đài liệt sỹ huyện Long Hồ (Long An). Hoặc là những đôi cánh tay vươn cao lên trời xanh giữ gìn ngôi sao lý tưởng như Đài Nghĩa trang liệt sỹ Ninh Thuận,…Cùng xu hướng này nhưng diễn đạt ở góc độ khác, đi sâu thể hiện hình ảnh hiện thực về Đảng, Nhà nước với các liệt sỹ như Đài Nghĩa trang liệt sỹ huyện Tuy An (Phú Yên), hoặc mô tả hiện thực liệt sỹ của 24 xã trong huyện là 24 ngọn nến tượng trưng trên Đài liệt sỹ huyện Khoái Châu (Hưng Yên).4-Xu hướng mô phỏng, ẩn dụ: là xu hướng thể hiện theo lối mới nhất về kiến trúc tượng đài liệt sỹ ở nước ta trong những năm gần đây. Tinh thần của sáng tác là diễn đạt và truyền tải ý nghĩa theo cách biểu hiện lưỡng nan, nước đôi… nên đã tạo ra những suy tưởng khi chiêm ngưỡng, quan sát đài. Người say sưa theo đuổi xu hướng này và đã thành danh trong sáng tác đài tưởng niệm ở nước ta phải kể đến KTS Lê Hiệp. Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ Bắc Sơn của ông thể hiện một khối vuông vắn bình thường với một tỷ lệ không lớn, nhưng nó đã không bình thường khi KTS khắc họa trên khối này hình ảnh gợi tả mái đền truyền thống âm vào trên 4 mặt đài làm tưng bừng lên ý nghĩa sâu xa về quá khứ và hiện tại, về dấu ấn mất – còn vang lên linh thiêng trong tâm tưởng con người. KTS Lê Hiệp đã gieo vần, khởi tứ khi sáng tác thể loại công trình tưởng niệm theo một tư duy có bước bứt phá  ngoạn mục so với những gì có trước. Điều này thể hiện rất rõ ở Đài tưởng niệm Tuyên Quang cũng do Ông thiết kế có khá nhiều ngữ nghĩa. Khối đài đậm chất điêu khắc được tạo hình mềm mại như bung tỏa ra rất động. Ba cây chụm lại, cũng có thể là 3 miền đất nước mà các liệt sỹ đã hy sinh, dựng thành hình cây đa huyền diệu làm liên tưởng đến địa danh một tỉnh vốn là căn cứ cách mạng. Cũng có thể cho ta thấy hình ảnh một bó đuốc bùng lên thắp sáng vĩnh hằng, ngợi ca sự hy sinh vinh quang của các liệt sỹ….Tất cả đều có thể hình dung ra từ khả năng biểu hiện đa nghĩa của công trình này.Đưa ra cái mới nhưng không gây lạ lẫm khi thiết kế Đài liệt sỹ Móng Cái (Quảng Ninh), KTS đã tạo lập một hình dáng đài rất mới, ngôn ngữ kiến trúc thể hiện sự truyền cảm đặc biệt. Một rừng cờ tung bay là ý tưởng nổi bật của đài chính không làm giảm đi tính chất uy nghiêm cần có của công trình tưởng niệm mà còn tăng nội hàm của cảm xúc. Có thể nhận thấy một thông điệp đơn giản: các liệt sỹ của quê hương đã ngã xuống cho lá cờ của tổ quốc mãi mãi tung bay trên bầu trời biên ải ,…Một số biểu hiện khác: không thuộc các xu hướng kể trên, còn rất nhiều đài liệt sỹ thể hiện hình thức chung chung, có trường hợp tỉa tót cầu kỳ, có trường hợp rất đơn giản và mới thành công ở một vài khía cạnh. Tuy chưa cấu thành một xu hướng nào rõ ràng nhưng được thực hiện nghiêm cẩn, biểu hiện được ý nghĩa chính và đặc biệt là sự nôm na dễ hiểu. Những tượng đài này chưa thật xuất sắc trong nghệ thuật tạo hình nhưng dù lớn dù nhỏ cũng đều thể hiện tình cảm lớn lao, được nhân dân và chính quyền các cấp dày công tạo dựng. Công trình nhìn chung không theo mẫu nào cụ thể, phần nhiều là tự biên tự diễn và có những pha trộn nhất định, biểu hiện khá rõ chất dân gian.Sáng tác kiến trúc đài tưởng niệm nói riêng và các công trình tưởng niệm nói chung không dễ sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật. Tưởng niệm không hẳn chỉ trong tĩnh lặng thường thấy mà trong sâu xa của tâm khảm lòng biết ơn các liệt sỹ đã được các KTS tiếp cận và diễn đạt phong phú. Những bài học kinh nghiệm trong nước về kiến trúc đài tưởng niệm của thời trước cách mạng hầu như không có gì. Hàng nghìn tượng đài của Liên Xô xây dựng sau cuộc chiến tranh ái quốc vĩ đại là những bài học quý để tham khảo nhưng không phải ai cũng có điều kiện tiếp cận, về văn hóa lại khác nhau… Tuy vậy đến nay, tự thân vận động là chính, xã hội ta đã đón nhận được những sáng tác giá trị của các KTS và các nhà điêu khắc về đề tài này như đã phân tích trên đây, đóng góp cùng nhân dân biểu lộ lòng tri ân các liệt sỹ.Đất nước trải dài sau 2 cuộc chiến tranh giành độc lập tự do dân tộc đã có khoảng 6 triệu chiến sỹ đã anh dũng hy sinh. Gần 50 năm nay có thể thấy từ mỗi làng quê đến từng thành phố đâu đâu cũng lập đền, đài tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ. Và như vậy ở góc độ kiến trúc, đây là một đối tượng sáng tác đặc biệt, có số lượng không nhỏ và sự hiện diện hầu như trên phạm vi cả nước. Nhằm góp phần vào việc nhìn nhận và đánh giá chất lượng, giá trị nghệ thuật của loại hình đài tưởng niệm để ghi nhận cũng như nâng cao ý nghĩa hơn cần có một nghiên cứu tổng hợp đầy đủ, làm cơ sở cho nhiều nơi chưa có điều kiện làm hoặc làm lại tham khảo, áp dụng.KTS. Doãn Đức